RÓŻANKA ZELEJOWSKA

Najcenniejsza odmiana wapieni wydobywanych w okolicy Chęcin zwanych potocznie marmurami chęcińskimi. Swoją nazwę zawdzięcza unikalnej strukturze, bowiem kryształy jasnego kalcytu otoczone są ciemnym hematytem, tworząc charakterystyczne różyczki i przypominając marmury. W przeciwieństwie do marmurów, nie powstała ona na drodze procesów metamorficznych, a hydrotermalnych, które zachodziły w późnym karbonie podczas waryscyjskich ruchów górotwórczych po utworzeniu antykliny chęcińskiej i pocięciu jej uskokami na bloki. Gorące, wędrujące ku powierzchni wody wypłukały węglan wapnia z głębszych warstw, a unoszony do góry roztwór uległ ochłodzeniu w przypowierzchniowych warstwach.

Różankę zelejowską eksploatowano już od XVI wieku na Stokówce oraz na Górze Zelejowej, tworząc tzw. szpary (szczerby) - długie i wąskie wyrobiska znaczące przebieg stref tektonicznych poprzecznych do rozciągłości warstw. To właśnie z tych stref "korzystały" ciepłe roztwory, doprowadzając do krystalizacji kilku generacji kalcytów. Obecność takich wzajemnie przecinających się żył pozwoliło uzyskiwać płyty skalne o bardzo atrakcyjnym rysunku i kolorystyce. Wykorzystano je m.in. w Krakowie do wystroju wnętrza katedry wawelskiej, a w Kielcach wykonano z nich detale ołtarza głównego w klasztorze na Karczówce oraz okładziny kolumn w muzeum Oddziału Świętokrzyskiego Państwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach; produkowano z nich także szlachetne grysy używane w budownictwie.

Pozostawione po eksploatacji różanki zelejowskiej szpary malowniczo wpisały się w skalny krajobraz, stając się miejscami do treningu wspinaczkowego. Szczerba powstała w zachodniej części Stokówki ma ok. 15m szerokości, a w jej ścianach widoczne są zjawiska krasowe, niewielkie kominy i pustki skalne wypełnione glinką zwietrzelinową. We wschodniej partii wzgórza zaś niewielki łom objęto 2 października 1987r. ochroną pod postacią pomnika przyrody nieożywionej. Do roku 1954 eksploatację prowadzono na zachodnich stokach Góry Zelejowej. Tamtejsze szpary dochodzą do 20m szerokości i uwidaczniają się w nich czerwono-ceglaste zwietrzeliny krasowe oraz miejsca po klinach służących do odspajania bloków od litej skały; początkowo bowiem do jej pozyskiwania używano suchych drewnianych klinów, które po włożeniu do otworu polewano wodą, doprowadzając tym samym do pęcznienia drewna i pękania skały.