TRZECIORZĘD

Starszy okres ery kenozoicznej trwający od 65mln do 1,7mln lat temu. Obecnie termin ten jest rzadko używany i zaleca się podział całego kenozoiku na paleogen (65-22,5mln lat temu) oraz - następujący po nim, trwający do dziś - neogen. Trzeciorzęd jednak nadal występuje w dokumentacjach górniczych polskich złóż, co podkreśla wagę tej jednostki.

Po wielkim kredowym wymieraniu nastąpił gwałtowny rozwój ptaków i ssaków (szczególnie łożyskowych). Ssaki opanowały środowisko lądowe; niektóre z nich przystosowały się do życia w wodzie, a także uzyskały zdolność latania; czasem wykazywały skłonność do gigantyzmu. Licznie występowały jeżowce, mszywioły, otwornice, małże, ślimaki; w paleogenie pojawiły się naczelne, w oligocenie - małpy człekokształtne. Owady uzyskały zdolność zapylania kwiatów, co doprowadziło do ekspansji roślin okrytonasiennych. W środkowym paleogenie ukształtowała się flora podobna do współczesnej. Lądy porastały mszaki, widłakowe, skrzypowe, paprociowe, miłorzębowe, szpilkowe (cyprysowate, araukariowate, zatrzelinowate, sosnowate, cisowate). Skamieniałościami przewodnimi są jeżowce, otwornice i kokolitowce (jednokomórkowe glony). Znaczenie skałotwórcze miały otwornice i mszywioły.

Górnokredowe morze zostało zredukowane do wąskiego zbiornika obejmującego wschodnią część Niżu Polskiego i Lubelszczyznę, który uległ likwidacji w górnym paleocenie. W eocenie doszło do transgresji obejmującej początkowo zbiornik tatrzański, a w jego późniejszej części - także północną i wschodnią Polskę. Zbiornik tatrzański uległ też wtedy pogłębieniu, poszerzeniu (o Podhale, Spisz i Pieniny) i połączeniu z sąsiednim (północnym) zbiornikiem Karpat zewnętrznych. Pod koniec oligocenu morze wycofało się z Polski pozakarpackiej ku północnemu-zachodowi, zaś na Dolnym Śląsku w wielu rejonach nastąpiły wylewy law bazaltowych. W wyniku ruchów fazy sawskiej (przełom oligocenu i miocenu) Tatry zostały rotacyjnie wypiętrzone wzdłuż uskoku podtatrzańskiego; powstała niecka podhalańska; w